مقاله - آموزش عالی مجازی

مقدمه:

بسیاری از صاحب نظران و رهبران آموزش عالی معتقدند که تلفیق فن‌آوری های ارتباطی و اطلاعاتی در برنامه درسی و تدریس دانشگاهی  می‌تواند معضلات پیش روی نظام آموزش عالی را رفع کند و فرایند یاد‌دهی – یادگیری دانشجویان را ارتقاء بخشد بنابراین استفاده از آموزش مجازی  به عنوان آخرین و پیشرفته‌ترین و مفیدترین ابزار اطلاعاتی و ارتباطی در نظام های آموزشی راه حل خوبی برای رفع مشکلات نظام آموزش عالی و فرایند یاد‌دهی- یادگیری دانشجویان است. امروزه رشد شگفت انگیز نظام های آموزش عالی در سراسر دنیا به طور جدی برنامه های آموزشی را در همه جا تغییر داده است و اندیشه های رایج درباره تدریس و یادگیری خیلی سریع دچار تغییر و دگرگونی می شوند. از سوی دیگر رسالت آموزش دانشگاهی در عصر جدید نیز نسبت به گذشته تغییر کرده است . در این عصر دانشگاه باید افرادی را پرورش دهد که به جای حفظ و ذخیره  اطلاعات و یادگیری طوطی وار مطالب، دانشجویان باید توانایی طبقه بندی ، تحلیل و ترکیب اطلاعات ،مهارت های حل مساٌله مهارت های ارتباطی ،مباحثه ، و مهارت های مدیریتی و فن‌آورانه را داشته باشند(امام جمعه و ملایی نژاد، 1386 ، مصلی‌نژاد و سبحانیان، 1387،).

 در این میان دوره‌های آموزش الکترونیکی [1] و آموزش مجازی [2] یکی از استراتژی‌هایی جدید در نظام تعلیم و‌تربیت کشور‌ها است که به طور روزافزونی و به صورت های مختلف به کار گرفته می شود. اغلب نظام های آموزش عالی کشور‌های پیشرفته  جهان برای عقب نماندن از تاسیس و به کارگیری آموزش مجازی شروع به تجهیز امکانات خود کرده‌اند و در این راه هم بخش عمومی وهم بخش خصوصی فعال اند( بیانیه کنسرسیوم آموزش از راه دور آمریکا ،2004)[3].

 

تعریف فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات

فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات تکنیک‌ها روشها و ابزاری است که برای دستیابی به اطلاعات و برقراری ارتباط با دیگران مورد استفاده قرار می‌گیرد. این تعریف بر فن‌آوریهای مبتنی بر الکترونیک و رایانه[4] اشاره دارد.  به وسیله این فن‌آوری‌ها می‌توان به اطلاعات دسترسی پیدا نمود و آن را بصورت الکترونیکی از طریق رایانه  مورد استفاده قرار داد(آنجلو و وما[5] ،2010، ص1).

فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات[6] عبارت است از فن‌آوری‌هایی که فرد را در ضبط[7]، ذخیره سازی[8]، پردازش[9]، بازیابی[10] و دریافت اطلاعات در قالب صوت، تصویر، گرافیک، متن، عدد و...با استفاده از ابزار رایانه‌ای و مخابراتی یاری می‌دهد(پور‌محمد باقر و پور‌محمد باقر،1387، ص67).

آموزش مبتنی بر فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات

آموزش الکترونیکی[11] عبارت است از به ‌کار‌گیری شبکه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در یادگیری و یاد‌دهی. تعدادی از عبارتهای دیگر نیز برای بیان این نوع از یاد‌دهی و یادگیری بکار می‌روند که شامل: یادگیری همزمان[12]، آموزش مجازی، یادگیری توزیعی[13] و یادگیری بر پایه وب[14] می‌باشند. اساساً همه آنها به فرایند‌های آموزشی اشاره می‌کنند که فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات را به‌ عنوان واسطه برای فعالیتهای یاد‌دهی و یادگیری همزمان و غیرهمزمان بکار می‌برند (نیدو[15]، 2006، ص1).

بکارگیری فاوا در امر یاددهی و یادگیری یک موضوع جدید نیست و قدمتی به اندازه سایر فناوری ها مانند رادیو ها و تلویزیون‌ها دارد. به هرحال با پیشرفت سریع پیدایش فناوری هایی همچون فناوری وب، بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات به طور فزاینده ای مورد توجه معلمان قرار گرفته است. فناوری اطلاعات و ارتباطات اساساً یک ابزار است، که می‌تواند سخت افزار[16](مانند رایانه ها، دوربین‌های دیجیتال[17]) باشد و هم نرم‌افزار[18] (اکسل[19]، فتوشاپ[20] و...)و یا هردوی آنها باشد. فاوا در زمینه آموزش اساساً منابع مختلفی(نرم افزار)را که در رایانه‌ها نمایش داده می شوند ارائه می‌کند. فاوا فقط مخصوص آموزش نیست و یا این که یک اکسیر برای حل مسایل آموزشی نمی باشد. به هرحال فاوا مشخصاً یک ابزار مفید است که ما را قادر می‌سازد با اجتماعات یادگیری مختلف به روشهای جدید و متفاوت ارتباط برقرار نماییم. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند از رویکردهای جدید آموزشی پشتیبانی نموده و شیوه‌های آموزشی که اجرای آنها دشوار است مانند شبیه سازی[21] و یادگیری مشارکتی[22] را عملی‌تر نماید. علاوه براین مدرسین اعتقاد دارند که فاوا پتانسیل تقویت(ارتقای) نتایج یادگیری فراگیرندگان را دارا بوده و درصورتی که به درستی به کار گرفته شود تاثیرگذار تحول و تکامل فن‌آوری اطلاعات همه‌ی بخش‌های جامعه ، از جمله حوزه آموزش را تحت تأثیر قرار داده است. میزان این تأثیر در همه جا و همه‌ی موارد یکنواخت نیست؛ چرا که ویژگی‌ و زیر ‌ساخت‌های جوامع یکسان نیست و بهره‌ی آنها از علم و فن‌آوری، در مواردی، بسیار متفاوت است. شکافی که در عرصه‌های اقتصادی و علمی بین جوامع پیشرفته و عقب‌مانده وجود دارد، به نوعی به عرصه بهره‌مندی از فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات هم کشیده شده است. علیرغم وجود شکاف بین«دارا» و «ندار»، مزایای فن‌آوری‌های نوین برای جبران بخشی از نارسایی‌های کشورهای عقب‌مانده، قابل چشم‌پوشی نیست و بی‌توجهی به آن، موجب محرومیت مضاعف و عقب‌ماندگی بیشتر خواهد شد(بابایی، 1389، ص 3).

تصور محیط‌های یادگیری آینده بدون استفاده از فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات بسیار مشکل و حتی غیر ممکن است. وقتی که به اشاعه گسترده و میزان استفاده از فاوا در جوامع پیشرفته بویژه توسط جوانان- که نسل دیجیتال[23] نامیده‌ می‌شوند- در حال حاضر نگاه می‌کنیم، به وضوح می‌بینیم که فاوا تمام فرایند یادگیری را در حال حاضر و آینده تحت تأثیر قرار خواهد داد. به عبارت دیگر یک باور قوی وجود دارد که فاوا نقش مهمی در تغییر و مدرنیزه نمودن[24] نظام‌ها و روشهای  یادگیری بازی می‌کند (پونی و همکاران، 2006،ص5).

برنامه ریزی درس دانشگاهی در دنیای امروز می‌تواند فرصتهای فراهم آمده در قلمرو  فن‌آوری اطلاعات و  ارتباطات را جهت بهبود و بازسازی فرآیند‌‌‌های خود به کار گیرد و چالشهای پیش‌رو در عصر اطلاعات را از پیش رو بردارد(فتحی وا‌جارگاه و آزاد منش، 1385، ص50)

تلاشهای زیادی برای بکارگیری فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در ارتقای کیفیت یادگیری در مؤسسات آموزشی مختلف صورت گرفته است. در سطوح ملی و مؤسسه‌ای سیاست‌ها و مقرراتی به منظور پشتیبانی از استفاده آموزشی از فاوا وضع گردیده است. در کلاس‌ها و مؤسسات آموزشی معلمان و مدیران مدارس سعی می‌نمایند که بهترین شیوه‌های استفاده از فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات را برای تدریس خود و موفقیت دانش‌آموزان به کار گیرند. به هر حال مزایای قانع‌ کننده‌ای که نتیجه بکارگیری فاوا باشد همیشه به آسانی قابل مشاهده نیست. تعیین تأثیر استفاده از فاوا به یک شیوه ساده، دشوار است، به دلیل این‌که عوامل زیاد دیگری در کنار فاوا می‌توانند در رشد واقعی افراد در آموزش مؤثر باشند (هیو و کانگ[25]، 2009، ص 189).

اندرسون و الومی[26](2003 )یادگیری الکترونیکی را چنین تعریف کرده اند:« یادگیری الکترونیکی شیوه ای از یادگیری است که در آن یادگیرنده از اینترنت برای دستیابی به مواد یادگیری و برقراری تعامل با محتوا، مربی و سایر فراگیرندگان به منظور ساخت معانی فردی، رشد تجارب یادگیری و کسب حمایت و پشتیبانی در خلال فرایند یادگیری بهره می‌گیرد» (اندرسون و الومی2003 به نقل از عبدالهی و همکاران 1389، ص20).

یادگیری الکترونیکی عبارت است از آموزشی که با استفاده از رایانه ، بصورت لوح فشرده ، اینترنت و یا اینترانت داده می‌شود و دارای ویژگیهای زیر است :

• محتویات مربوط به مفاهیم آموزشی را دارا است .
• برای کمک به آموزش  از روشهای آموزشی نظیر مثال و تمرین بهره ‌می‌برد.
• در عرضه محتویات و بکارگیری روشها از اجزای رسانه‌ای نظیر نوشتار و تصویر استفاده می‌کند.
• بر پایه اهداف آموزشی فردی و یا به منظور ارتقای عملکرد سازمان، دانش جدید و مهارتهای لازم را تعبیه می‌کند (مایر و کلارک[27]، 1388، ص 13).

بدیهی است که اگر تولید محتوا  بر پایه استاندارد صورت گیرد برای ارائه در سیستمهای آموزشی مبتنی بر استاندارد، کمترین مشکلات اجرایی را در بر خواهد داشت، اما توجه به این نکته ضروری است  که همراه با رعایت استانداردهای کلی، لازم است مدرسین در طراحی و تولید محتوای دروس خود تبحر و توانمندی فنی لازم را نیز داشته باشند تا در نتیجه کارشان خللی وارد نشود(صرافی نژاد و همکاران ،1387،ص152 و153).

انواع آموزشهای الکترونیکی توسط دانشگاه‌ها دقیقاً مطابق با قالب آموزش الکترونیکی ارایه می‌گردد، لیکن در بیشتر موسسات دانشگاهی رشد آموزش الکترونیکی، این حقیقت را که آموزشهای کلاسی چهره به‌ چهره[28] به صورت محوری باقی مانده‌اند را تغییر نداده‌ است. آنها بر روی ارتقای برنامه‌های دانشگاهی خود با استفاده از آموزش الکترونیکی برای افزایش انعطاف‌پذیری و دستیابی بهتر به محتوای یادگیری تمرکز نموده‌اند. به‌نظر می‌رسد فاوا در حقیقت بر خدمات اداری مانند پذیرش، ثبت نام، پرداخت دستمزد و خرید تأثیر بیشتری نسبت به اساس یاد‌دهی و یادگیری کلاس‌های درس داشته‌است. دلایل زیادی برای این مسئله وجود دارد، مانند مقاومتی که از سوی معلمان به‌ علت کمبود زمان، انگیزش، پشتیبانی، پاداش، و علاوه بر اینها معلومات ناکافی مدرسین در خصوص آموزش الکترونیکی و فاوا وجود دارد (پونی[29] و همکاران، 2006 ،ص 10).

گسترش آموزش الکترونیکی بطور مستقیم به افزایش  دسترسی به فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات  و کاهش هزینه‌های آن بستگی دارد. همچنین ظرفیت فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات برای پشتیبانی یاد دهی و یادگیری بر پایه منابع چند رسانه‌ای باعث علاقمندی به آموزش الکترونیکی شده است( نیدو، 2006، ص2).

روند تحولات آموزشی در جهان ، تاریخچه و ظهور آموزش مجازی :

زمانی آموزش به صورت فردی و با حضور یک معلّم و چند فراگیرنده برگزار می شد. و معلّم با مشکلات یکایک یادگیرندگان آشنا بود و به پرسش های تمامی آنها جواب می داد و نحوه تمرین و انجام تکالیف و فرایند یاد‌دهی – یادگیری  توسط هر فردی را کنترل می‌کرد و با تفاوت های فردی و سطح توانایی های یکایک افراد آشنا می شد . همزمان با گسترش شهرها و افزایش جمعیت آموزش فردی دیگر امکان پذیر نبود زیرا تعداد فراگیرندگان بیشتر شد بنابراین  در حال حاضر نیز آموزش فردی در دانشگاه های سنتی با روند موجود ممکن نمی باشد(قراباغی ، 1387 ،ص 253). امّا نکته قابل توجّه این است که فن‌آوری اطلاعات بار دیگر آموزش فردی را ممکن کرده است ظهور شبکه بین‌المللی اینترنت روابط ساده معّلم و شاگردی را به طور کلی دگرگون کرده است و الگوهای سنتی یادگیری متحول شده اند وکار‌بران با حجم گسترده ای از اطلاعات و دانش مواجه اند(گروه آمادگی دفاعی ، 1384، ص 3).

آنچه مسلم است این است که پیدایش دو واقعه مهم چهره آموزش و یادگیری در جهان را متحول کردند  اولّی پیدایش صنعت چاپ به عنوان نقطه عطف در شیوه های آموزشی و دوم انقلاب الکترونیکی و پیدایش رسانه های جدید مانند رادیو ، تلویزیون ، کامپیوتر و اینترنت در قرن بیستم بود(خادمی و رضایی،1381).

 نیاز به برخورداری از فرصت های آموزشی در تمام سطوح منجر به پیدایش اولّین نسل از رسانه های آموزشی در مابین سال های 1800 تا 1960شد به این صورت که  آموزش مکاتبه ای در سال1800 میلادی در آمریکا  ابداع شد( برور ، دوژونج، استوت،2004). روش آموزش در نظام های نسل اوّل مبتنی بر نظرات رفتار‌گرایی یعنی پاسخ گویی ، قابل مشاهده بودن ، تقسیم مفاهیم پیچیده به اعضای خرد و قابل در ک و فهم می باشد( گریسون و‌اندرسون 1383، ص 35).
  نسل دوم مابین سال های (1960 تا 1985). ظهور رسانه‌هایی چون رادیو، تلویزیون و نظریات شناختی بودند. این نسل بر عدم محدویت زمانی و مکانی برای آموزش تاٌکید داشتند .دوّمین موج  که پخش برنامه های رادیویی وتلویزیونی همراه با کنفرانس های شنیداری فرصت‌هایی را جهت برقراری ارتباط همزمان را فراهم کرده است با توجّه به شهرت رادیو و تلویزیون آموزش دهندگان به تکنولوژی جدیدی دست یافتند که به سیستم مکاتبه ای برای اداره آموزش متکّی نبود در سال 1960 با تکامل و پیشرفت رسانه ها در آموزش و یادگیری دوره های آموزشی مبتنی بر تلویزیون  ورادیوتحولی اساسی رخ داد اما  نسل دوم نیز در ادامه و همانند نسل اول  که یک جریان یک سویه بود ادامه یافت ( بروک و لوین، بروس و هانسون ،2003). [30]چنان که قبلاٌ گفته شد آموزش در نسل دوّم مبتنی بر نظریات  یادگیری شناختی بود که منجر به استفاده از پیش سازمان دهنده ها[31] و الگوهای ایفای نقش[32] برای وارد کردن فراگیران به دنیای پیچیده رسانه ها شد .اگرچه تعامل مستقیم بین معلّم و فراگیرنده در نسل اوّل محدود بود امّا  به اعتقاد بیتس ، 1998[33] به نقل از گریسون و اندرسون، 1383، ص 36). فن‌آوری نسل دوّم این تعامل را افزایش داد .

  نسل سوّم  آموزش به کمک کامپیوتر مابین سال های 1985 تا 1995 بود که  برنامه های شبیه سازی[34]، تمرین چند رسانه ای[35] و برنامه های خودآموز خود تنظیمی[36] از طریق شبکه فراهم شد و برنامه های تعامل دو سویه  برای اولین بار راه اندازی شد( جعفری ،  1381، ص 34).

  نسل چهارم  که مابین سال های 1995 تا 2000 بود همراه با ظهور پدیده اینترنت بود که نسل جدیدی از آموزش را به نسل های قبلی اضافه کردکه رویکرد استاد محوری را به رویکرد شاگرد محوری تغییر داد و امکان دست یابی به محیط غنی یادگیری را افزایش داد و تعامل های همزمان و ناهمزمان از طریق شبکه اینترنت فراهم شد( پاسرینی و گرانجر، 2000ص 3 و4).[37]

  نسل پنجم که اساساٌ مشتقی از نسل چهارم است از سال 2000 تا الان  چند سالی است که مراکز آموزشی و نظام های تعلیم‌و‌تربیت دنیا را متحول کرده است . نسل پنجم که آموزش مجازی نام دارد با سرمایه گذاری روی ویژگی های اینترنت و شبکه جهانی وب (www ) توانسته است کاهش چشم گیری در هزینه های دسترسی فرایندهای سازمانی و آموزشی آن لاین ایجاد کند و تجارب آموزشی درون کلاس را دگرگون سازد(جعفری 1381، ص 35).

 کونراد2000[38] آموزش مجازی اثربخش را این چنین تعریف می کند «تلفیق تجارب آموزش مجازی و قابلیت های شبکه اینترنت برای هدایت یادگیرنده به سوی یک سطح تبحر مشخص در صلاحیت ها و مهارت های معین می داند» . امّا جدیدترین تعریف از آموزش مجازی بیان می دارد که این آموزش یک نوع یادگیری تعاملی است که در آن محتویات آموزش و تجارب یادگیری از طریق فن آوری الکترونیکی و اغلب اینترنت ارائه شده که در واقع رویکرد تعاملی ، ساختاری ومنعطف از هر حیث به منظور ارائه آموزش برای همه افراد و آحاد جامعه است( کونراد ، 2000 به نقل از زندیان، 1386).

واژه فضای مجازی اولین بار در سال 1984 در رمان علمی ، تخیلی "ویلیام گیبسون" با نام " نیو رومنسر"  مطرح شد. این اصطلاح برای توصیف فضای خیالی به کار برده می شد جایی که در آن واژه ها ، روابط ، داده ها، ثروت وقدرت، آموزش و یادگیری از طریق ارتباطات و به واسطه کامپیوتر و اینترنت پدیدار می شدند(ورومن ، 2002، ص 1).[39]

در یک عبارت ساده تر می‌توان گفت که: قدرتمند ترین، مفیدترین و بهترین ابزار ایجاد تغیر در پارادیم روش‌های تدریس، کلاس‌ها، آموزش و یادگیری سنتی، آموزش بر پایه فاوا و سپس آموزش مجازی ، دانشگاه مجازی ، مدارس و سازمان های مجازی  می باشد(قائدی، 1384).

اهداف آموزش مجازی :   

صاحبنظران امر آموزش مجازی برای این آموزش اهدافی را تعیین کرده‌اندکه عبارتند از:

- اهداف آموزشی : شامل کمک به توانمند سازی افراد برای یادگیری مستقل ، کشف و پرورش استعدادهای پنهان با ایجاد فرصت دوّم آموزشی ،کمک به پیشرفت خلاقیت های فراگیرندگان از طریق خودآموزی و خود پژوهی ، پاسخ به تقاضاهای درون نظام های آموزشی کشور‌ها(به ویژه در سطح آموزش عالی).

- اهداف فرهنگی : فراهم کردن زمینه‌های تبادل آزاد فرهنگی در میان کشورها، ایجاد زمینه‌های مناسب برای تولید فرهنگ که ضامن بقای فرهنگی کشور‌ها است، فراهم کردن زمینه های رشد فرهنگی در میان اقشار مختلف افراد اجتماع می باشد.

- اهداف اجتماعی: کمک به استقرار عدالت اجتماعی از طریق اشاعه دانش به عنوان پایه اصلی عدالت اجتماعی، فراهم کردن بستر مناسب برای توسعه پایدار، استفاده از ظرفیت های اطلاع‌رسانی کشور برای تاٌمین حق دانستن برای همه

- اهداف پژوهشی : ایجاد روحیه پژوهش و تحقیق در افراد از طریق راغب کردن آنها به " اقدام پژوهی "، فراهم کردن زمینه های مناسب برای پژوهش در دنیای کار و اشتغال .

- اهداف انسانی و  اقتصادی : کمک به نیروی انسانی ماهر جامعه ، کمک به بازآموزی نیروهای شاغل برای سازگار شدن با تحولات نوین شغلی و تخصصی خود بدون جداکردن آنها از محل کار وزندگی ، کمک به کاهش هزینه‌ها از طریق  پژوهش  واستفاده  از اینترنت واینترانت ، کمک به افزایش سهم کشورها از ثروت جهانی با توجّه به اصل " سهم ملت ها از ثروت جهانی ، ضریبی از دانایی آنهاست " ( نصیری 1383، ص12).

-اهداف علمی : فراهم کردن زمینه های مشارکت اقشار مختلف جامعه در تولید دانش ، فراهم کردن زمینه آموزش میان رشته ای و حرکت به سوی تلفیق علوم طبیعی با علوم انسانی ، تولید اطلاعات و دانش ضروری برای تصمیم گیری عقلانی ، فراهم کردن زمینه های مناسب برای شکستن مرزهای دانش(عطاران،1383).       

 

دانشگاه مجازی و انواع روش‌های ارائه آموزش مجازی در آن:

پیشرفت های روز افزون فن آوری‌های اطلاعات و ارتباطات و تلاقی آنها در محیطی به نام اینترنت تحولات عظیمی در تمامی ابعاد زندگی انسان هزاره سوم ایجاد کرده و در عرصه آموزش و به ویژه آموزش عالی موجبات ظهور دانشگاه ها و نهاد های جدید یاد دهی و یادگیری را فراهم کرده است. بارزترین نمونه این نهاد های آموزشی، دانشگاه‌های مجازی هستند که قدمت آنها به  اواخر دهة 1980 و اوایل 1990 میلادی باز می‌گردد. واژه مجازی(virtual) واژه‌ای است که در رشته انفورماتیک استفاده شده و به معنای آن چیزی است که به صورت فیزیکی وجود ندارد اما از طریق نرم افزارها موجودیت پیدا می‌کند. واقعیت مجازی(virtual reality) در دهه های1980 و1990 مطرح شد و به معنای شبیه سازی رایانه‌ای است که در آن شخص می تواند از طریق رایانه به محیط مصنوعی تعامل برقرار کند(دایره ‌المعارف آموزش عالی، ص 511).

استفاده‌های آموزشی متعددی از فاوا امکان‌پذیر است. استفاده از فاوا در آموزش  می‌تواند محدوده‌ای، از استفاده فاوا بعنوان پشتیبانی از روشهای سنتی تدریس و یا دوره های کاملاً مبتنی بر فاوا را که روشهای کاملاً متفاوت تدریس را دنبال می‌کنند، در‌بر بگیرد. در اینجا سوالی مطرح می‌شود که آیا فاوا باید یک ابزار تکمیلی برای آموزش باشد و یا اینکه ابزاری برای توانمند سازی و تغییر و نوآوری در آموزش محسوب گردد؟ (پونی و همکاران، 2006، ص9).

سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه[40] در گزارش سال 2005 در خصوص استفاده از آموزش الکترونیکی در آموزش عالی چهار سطح مختلف را برای این آموزشها مشخص نموده است. این تقسیم‌بندی بستگی دارد به آن‌ که ابزارهای آموزش الکترونیکی از چه درجه اهمیتی در آموزشها برخوردار هستند:

• آموزشهایی که توسط شبکه پشتیبانی می‌شوند[41]: تمرکز این آموزشها بر آموزشهای حضوری کلاسی است که در آنها از سخنرانی‌های بر خط پست الکترونیکی و ارتباط با منابع الکترونیکی بر خط نیز استفاده می‌شود.
• آموزشهای متکی بر شبکه[42] : در این نوع آموزش نیاز است فراگیرندگان برای عناصر اصلی برنامه از قبیل مباحثه بر خط، ارزیابی‌ها و پروژه‌ها و کارهای اشتراکی از اینترنت استفاده نمایند، اما بدون کاهش در زمان کلاس.
• آموزشهای به روش مختلط(ترکیبی)[43] : در این روش آموزش الکترونیکی جایگزین زمان کلاس درس می‌شود. مباحثه بر خط، ارزیابی‌ها و پروژه‌ها و کارهای اشتراکی جایگزین یادگیری و یاد‌دهی چهره به ‌چهره می‌شود. لیکن حضور در کلاس و موسسه آموزشی به‌ عنوان بخشی از این اختلاط باقی می‌ماند.
• آموزشهای(دوره‌های ) کاملاً بر‌خط[44] : در این روش فراگیرندگان می‌توانند دروش و آموزش‌های ارایه شده توسط یک دانشگاه در یک شهر را از شهر و یا کشور و یا منطقه زمانی دیگر دنبال نمایند(او ای سی دی به نقل پونی و همکاران، 2006، ص10).

دانشگاه مجازی[45]، دانشگاهی است که در آن آموزش رو در رو، چهره به چهره و در زمان و مکان واحد صورت نمی‌گیرد، بلکه در عالم مجازی[46] محقق می‌گردد. آموزش مجازی بر آموزشی دلالت دارد که شاگرد و معلم از نظر مکان و زمان و یا هر دو از یکدیگر جدا هستند و معلم محتوای درس را با کمک نرم افزار مدیریت دروس، منابع چند رسانه‌ای[47]، اینترنت، ویدیو کنفرانس[48] و مانند آن ارائه می‌کند. یادگیری الکترونیکی در قرن 21 سطوح مختلف آموزشی را تسخیر نموده و در عرصه آموزش عالی موجب گسترش دانشگاه‌های مجازی شده است. آموزش عالی در بستر یادگیری الکترونیکی ممکن است در قالب سه شکل دانشگاه مجازی هوشمند‌،‌ دانشگاه مجازی در قالب ارتباط چهره به چهره(از طریق شبکه) و دانشگاه مجازی مبتنی بر ارتباطات نا همزمان و غالباً مکتوب(از طریق شبکه) ارائه شود.

دانشگاه مجازی هوشمند‌: در شکل نخست نرم افزار هوشمند جایگزین استاد می‌شود. در این شکل استاد مرجع یادگیری و دانش نیست، بلکه همچون مشاور عمل می‌کند. دانشجو به دنبال کسب نظریه‌هاست و شکلی متفاوت از اجتماعی شدن را تجربه می‌کند. این تجربه ورای موقعیت جغرافیایی و فیزیکی است.

دانشگاه مجازی در قالب ارتباط چهره به چهره(از طریق شبکه): در این شکل از دانشگاه مجازی استاد از طریق اینترنت بر محدودیت مکانی فایق می‌آید و فضای آموزشی بصورت فضای واقعی کلاس شبیه سازی می‌شود. استاد دانشجو را به وسیله دوربین می‌بیند و خود نیز از همان طریق در معرض دید دانشجویان در کلاس قرار می‌گیرد و کلاس در دو نقطه دور از یکدیگر تشکیل می‌شود. در این شکل نظام سنتی آموزش در فضای مجازی حیات خود را تداوم ‌می‌بخشد. مشکل مناطق جغرافیایی دور افتاده رفع می‌شود و در صورت دسترسی به خطوط پر سرعت اینترنت و استفاده از دوربین‌ برای مشاهده استاد و دانشجو کلاس همزمان تشکیل می‌شود.

دانشگاه مجازی مبتنی بر ارتباطات نا همزمان و غالباً مکتوب(از طریق شبکه): در این نوع دانشگاه مجازی درس به صورت نا‌‌‌ همزمان و ترجیحاً بصورت مکتوب ارائه می‌شود. این شکل از ارایه ممکن است سنتی باشد و در آن به انتقال دانش اکتفا شود یا آنکه تعامل و ارتباط فعال از ارکان آن باشد و آن گونه که تعدادی از صاحب‌نظران دانشگاه‌های مجازی اشاره کرده‌اند، پارادایم جدیدی در آموزش عالی فراهم شود و دانشجویان به مرحله تفکر انتقادی دست یابند(عطاران، 1386، صص 56-54).

براین اساس  از مجموعه الگوها و سبک‌هایی که در امر تدریس و یادگیری در آموزش عالی به شیوه آموزش مجازی انجام می شود الگوی سوم بهتر است زیرا بیشتر با نیازهای فراگیرندگان تناسب دارد و یک الگوی تعاملی است(پینگ لیم چر،  2005 [49]، به  نقل از عطاران 1386، ص 64) . 

الگوهای سازمانی دانشگاه مجازی:

مطالعات تطبیقی آموزش مجازی ، مبین نظریه پردازی های متعدد، الگوهای اجرایی و رشد شتابان و روز افزون به اشکال و انواع مختلف چون دانشگاه های مجازی(کلاسهای مجازی، پردیس‌‌های مجازی)، دانشگاه های سهامی مجازی، کنسرسیوم‌‌ها، مراکز و آژانس های صنعتی، تجاری و... است که آموزش عالی جهان در حال تجربة آن است. بررسی ادبیات دانشگاه های مجازی نشان می‌دهد آموزش‌های مجازی در قالب الگوهای ذیل ظاهر شده‌اند.

• دانشگاه های سنتی آموزش از راه دور: این دانشگاه‌ها از آن جهت مجازی نامیده شده‌اند که دانشگاه‌های بدون دیوار هستند و بسیاری از آنها پیشگام کاربرد فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش هستند. دانشگاه‌های سنتی آموزش از راه دور به صورت مستقل یا با ترکیب با محیط سنتی و مجازی به ارائه آموزش می پردازند. دانشگاه فرن آلمان، مرکز ملی آموزش از راه دور فرانسه، دانشگاه ملی آموزش از راه دور اسپانیا، دانشگاه باز انگلستان، دانشگاه باز هلند و دانشگاه ملی از راه دور ایندیرا گاندی هندوستان از این جمله‌اند.
• مؤسسات آموزشی متعارف: این مؤسسات از فن آوری های اطلاعات و ارتباطات برای تقویت آموزش حضوری، بهبود کیفیت، افزایش بهره‌وری و انعطاف پذیری و به امید کاهش هزینه‌ها و افزایش درآمدها از طریق جذب دانشجوی بیشتر استفاده می نمایند و یک مؤسسه مجازی را در درون یک مؤسسه سنتی ایجاد می‌کنند.
• مؤسسات آموزشی کاملاً مجازی:  مؤسساتی که فاقد پردیس‌های فیزیکی هستند و تمام فعالیت خود را به طور کامل در محیط‌های مجازی (اطلاعاتی و ارتباطاتی) انجام می دهند مانند دانشگاه فنیکس(phoenix)، دانشگاه وسترن گاورنر(Western Governor) و ...
• دانشگاه سهامی و یا مؤسسات خصوصی مهارت آموزی: بسیاری از سازمان های بزرگ، با استفاده از فن آوری های اطلاعات و ارتباطات، برنامه کارآموزی کارکنان خود را تدوین و اجرا و علاوه بر مشتریان درون سازمانی، به جذب کارآموز در خارج از سازمان اقدام می‌کنند.
• کنسرسیوم‌‌ها: به شکل های مختلفی نظیر کنسرسیوم دانشگاه مجازی مانند واشنگتن ان‌لاین، دانشگاه مجازی وسترن گاورنر، کنسرسیوم خدمات علمی مانند دانشگاه مجازی کنتاکی، کنسرسیوم اطلاعات دانشگاه مانند پردیس الکترونیکی شورای منطقه‌ای جنوب و کنسرسیوم انتفاعی دانشگاه کلمبیا.
• ائتلاف دانشگاه و صنعت: مانند مدرسه عالی مجازی میشیگان خودرو و مدرسه عالی شبکه سیسکو. این مؤسسات اگر چه دانشگاه نیستند اما نمونه هایی از پاسخ صنعت به خلأ و شکاف جدی در مهارت آموزی هستند.
• مؤسسه مجازی کارگزار(BROKER) : مؤسسه‌ای است که تدوین بنامه درسی را انجام نمی‌دهد یا کارکنان آموزشی و پشتیبانی را استخدام نمی‌کند بلکه برنامه‌ها و مواد آموزشی تدوین شده در سایر مؤسسات را گردآوری(مونتاژ) می‌کند و آنها را همراه موضوعات دیگر برای تکمیل یک برنامه تحصیلی به دانشجویان ارائه می‌دهد و جهت ارائه مدرک و تکمیل واحد های مجزا قراردادهایی را با یک یا چند موسسه آموزشی منعقد می کند.

شاخص های کیفیت در آموزش مجازی:

کیفیت آموزش مجازی که مورد توجه هر دو گروه طرفداران و مخالفان آموزش مجازی قرار گرفته است. با رشد روز افزون آموزش‌های مجازی و یادگیری الکترونیکی ، سازمان های  مختلف اصول، رهنمودها، و شاخص‌هایی برای تضمین کیفیت این آموزش‌ها تدوین کرده‌اند. شاخص‌هایی که این سازمان‌ها تدوین کرده‌اند موضوعاتی چون برنامه ریزی درسی(تدوین درس)، آموزش هیئت علمی، خدمات دانشجویی، منابع یادگیری، زیر‌ساخت‌ها و ارزیابی نتایج را شامل می شود.از جمله این سازمان‌ها، مؤسسه سیاست‌های آموزش عالی(Institute for Higher Education Policy) است که در سال 2000 پژوهش جامعی جهت اعتبار یابی شاخص‌هایی که نهاد های مختلف منتشر کرده اند، انجام داده است. نتیجه این پژوهش، تهیه فهرستی از 24 شاخص برای تضمین کیفیت آموزش اینترنتی و یاد گیری از راه دور مبتنی بر وب است این شاخص ها در هفت مقوله دسته بندی شده‌اند:

1-     پشتیبانی سازمانی.

-   اقدامات امنیت الکترونیکی مانند حفظ کلمه رمز، رزم‌گذاری، نظام های پشتیبان(Back Up Systems).

-  اعتبار نظام عرضه فن آوری.

-  سیستم مرکزی پشتیبان ساخت و نگهداری زیر‌ساخت آموزش از راه دور.

2-    تدوین درس‌ها.

-  رهنمودهایی برای رعایت حداقل استانداردها در تدوین، طراحی و ارائه دروس بر اساس نتایج یادگیری مطلوب.

-  بررسی متناوب مواد آموزشی برای کسب اطمینان از رعایت استانداردهای برنامه.

-  مشارکت دانشجویان در تحلیل تدوین و ارزشیابی برنامه‌های درسی

3-    فرایند  یاد‌دهی و یادگیری(فعالیت‌های مربوط به پداگوژی یا هنر تدریس).

-  تعامل دانشجویان با استادان و سایر دانشجویان

-  ارائه باز‌خورد به موقع و سازنده به دانشجویان در مورد تکالیف و کارهای انجام شده.

-  آموزش دانشجویان با روش های مناسب و مؤثر پژوهشی.

4-    ساختار درس(خط‌ مشی‌ها و رویه های مربوط به فرایند یاد دهی و یادگیری و پشتیبان آن)

-  بررسی انگیزه و دانش فن آوری پایه دانشجو قبل از ثبت نام.

-  اطلاعات شفاف در مورد دوره (اهداف، مفاهیم و نتایج یادگیری هر درس به صورت روشن و مکتوب).

-  دسترسی دانشجویان به منابع کتابخانه ای کافی و مناسب.

-  توافق استاد و دانشجو در مورد زمان انجام تکالیف و دریافت پاسخ از استاد.

5-    پشتیبانی از دانشجو(خدمات یک دانشگاه به دانشجو مانند مشاوره، ثبت نام، کمک های مالی و غیره).

-  دریافت اطلاعات کامل در مورد برنامه‌ها( شرایط پذیرش، شهریه و هزینه‌ها، کتاب‌ها و منابع، شرایط فنی،  مراقبت‌های امتحانی)، و خدمات پشتیبانی دانشجویی

- ارائه اطلاعات و آموزش‌های عملی به دانشجویان برای دست‌یابی به مواد آموزشی از طریق پایگاه‌ داده‌های الکترونیکی، امانت‌های بین  کتابخانه ای، اسناد و پرونده های دولتی، خدمات خبری و سایر منابع.

- دسترسی آسان دانشجو به کمک‌های فنی(آموزش استفاده از رسانه‌های الکترونیکی، جلسات عملی پیش از آغاز دوره) و سهولت دسترسی به کارکنان پشتیبانی فنی در طول دوره.

- پاسخ سریع و دقیق به سؤالات و شکایات دانشجویان در ارتباط با کارکنان خدمات دانشجویی با استفاده از یک نظام سازمان یافته.

6-    پشتیبانی اعضای هیئت علمی.(فعالیت‌هایی که به اعضای هیئت علمی در تدریس کمک می کند).

-  ارائه کمک‌های فنی به اعضای هیئت علمی علاقمند در تدوین درس( برنامه‌ریزی درسی).

-  آموزش اعضای هیئت علمی در گذر از تدریس سنتی به آموزش آن ‌لاین و ارزیابی آنها در طول انجام فرایند.

-  ارائه منابع مکتوب به اعضای هیئت علمی برای حل مسائل دانشجویان هنگام استفاده از داده‌های الکترونیکی.

7- ارزیابی و ارزشیابی(خط مشی‌ها و رویه های مربوط به نحوه ارزیابی یادگیری مبتنی بر وب).

- ارزشیابی اثربخشی آموزشی برنامه و فرایند یاد‌دهی و یادگیری.

-  استفاده از داده‌های مربوط به ثبت نام، هزینه‌ها و استفادة موثر از فن آوری، برای  ارزشیابی اثربخشی آموزشی.

-  بررسی منظم نتایج یادگیری مطلوب برای اطمینان از مناسب، مفید و شفاف بودن.

 

دانشگاه مجازی و چالش‌های آموزش عالی در هزاره سوم

دانشگاه مجازی در واقع پدیده‌ای است که در پاسخ به چالش های هزاره سوم ایجاد شده است. در طلیعة هزاره جدید، آموزش عالی با چالش های متعددی مواجه شده است که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1-    تقاضای روز افزون برای دست یابی به فرصت‌های آموزش عالی و حرکت به سمت آموزش عالی همگانی.

2-    افزایش محدودیت منابع و فشار برای درآمد زایی.

3-    افزایش تقاضا برای پاسخ‌گویی نظام‌های آموزش عالی نسبت به اعتبارات دولتی.

4-    رشد انفجار‌گونه علم و فن‌آوری و دشواری همگام شدن با سرعت شتابان آن.

5-    ظهور بازیگران جدیدی که در ارائه آموزش عالی با دانشگاه‌ها رقابت می‌کنند.

6-  تغییر ماهیت بازار اقتصاد و اشتغال، دانش‌بر شدن آن، و نیاز به آموزش و بازآموزی، و اهمیت روز افزون یادگیری مادام‌العمر.

7-  افزایش تقاضا برای برخورداری از فرصت های آموزشی متنوع و انعطاف پذیر‌تر به دلیل عدم امکان حضور در کلاس‌های سنتی به دلایل اقتصادی، شغلی، خانوادگی، ناتوانی‌های فیزیکی، دور بودن از مراکز دانشگاهی و غیره. (دایره ‌المعارف آموزش عالی، ص 511).

اهمیت و ضرورت دانشگاه(آموزش) مجازی:

 امروزه روشهای مفهوم سازی آموزش عالی در سطح بین‌المللی در حال تغییر است. جهانی شدن[50]، کوچک شدن منابع، ازدیاد فن‌آوری‌های اطلاعات و ارتباطات تقاضای مضاعف برای کنترل کیفیت و پاسخگویی عمومی و افزایش مشارکت در میان مؤسسات آموزش عالی همگی در تغییر نقش سنتی مؤسسات آموزشی مشارکت دارند (موسترت و کویین[51]، 2009، ص1).

فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات با همه تحولات و تأثیراتش در تمامی عرصه‌های علوم، یکی از ضروری‌ترین ابزارها در صحنه آموزش محسوب می‌شود. ظهور تکنولوژی و گسترش روزافزون علم و همچنین سهولت اشاعه آن به تمامی افراد گردید. به این ترتیب هدایت و سازماندهی این اطلاعات کثیر از دغدغه های اصلی زمامداران تعلیم و تربیت شد. چرا که فرصت‌های آموزش رسمی دیگر امکان انتقال اطلاعات به شیوه های گذشته را فراهم نمی‌نمایند. بنابراین تغییر شیوه های تدریس، بکارگیری فن‌آوری‌‌های  اطلاعاتی در ارایه دروس و یادگیری  چگونگی آموزش به فراگیرندگان، از راهکارهای اساسی آموزش در عصر اطلاعات گردید. به این ترتیب استفاده از فن‌آوریهای اطلاعات و ارتباطات، امروزه از مباحث مهم محافل آموزشی بسیاری از کشورهاست. آموزش مجازی در واقع شکل جدیدی از آموزش راه دور می‌باشد که بر مبنای نظری همان ایده بنا نهاده شده‌است(صالح صدقپور و میرزایی، 1387، ص77).

در نظام‌های آموزشی کلاس محور[52] متداول معلم زمان زیادی از وقت خود را به نمایش محتوای موضوع درسی صرف می‌کند. در این فعالیت که معمولاً بصورت سخنرانی انجام می‌گیرد معلم به محتوای موضوع درس می‌پردازد. در سوی دیگر فراگیرندگان زمان زیادی را به نشستن در جلسات سخنرانی و نت برداری صرف می‌کنند. صرفه نظر از اینکه این روش خوب یا بد است بطور یقین یک استفاده غیر‌مؤثر[53] و ناکار‌آمد[54] از زمان معلم و فراگیر است. اگر موضوع و  محتوای درسی نیاز به نمایش دادن داشته باشد، بطور یقین تعداد زیادی راههای مؤثر و کارآمد برای نمایش دادن آن وجود دارد که قطعاً نشستن فراگیر در کلاس و نت برداری از سخنرانی معلم یکی از این راهها نیست. آموزش الکترونیکی که استفاده از فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات را به همراه دارد، نمایش محتوای موضوعات را به شیوه‌های متنوعی امکان‌پذیر می‌سازد، به نحوی که زمانی که برای  سخنرانی صرف می‌شد، می‌تواند (بصورت مفید) به تسهیل و پشتیبانی فعالیتهای یادگیری اختصاص ‌یابد( نیدو، 2006،ص 68 ).

  مسلم است که شیوه‌های سنتی آموزش نظیر کلاسهای معلم محور برای آموزش تعداد زیاد و متنوع یادگیرندگان زمان‌بر، هزینه بر و سخت است. در یادگیری الکترونیکی، یادگیرندگان بصورت24 ساعته به دوره‌های آموزشی دسترسی دارند، باسرعت دلخواه خود درس ‌می‌خوانند، نیاز به رفت‌ و آمد برای مراجعه به  کلاسهای حضوری مرتفع می‌شود، در برنامه کاری تداخل ایجاد نمی‌شود و زمان لازم برای یادگیری 25% تا 30% کاهش می‌یابد (آترجا[55](2008) به نقل از علوی و همکاران،1388 ،ص69).

امروزه با توجه به بازه گسترده کاربران در آموزش الکترونیکی، آموزش در الگوی سنتی همچون یک نوع آموزش برای همه دیگر امکان‌پذیر نیست و ارائه یک سیستم شخصی سازی شده که بتواند به صورت خودکار با سطح دانش و علایق کاربران هماهنگ شود، اهمیت فراوانی دارد. در آموزش عالی ایران از یک طرف تعداد متقاضیان ورود به تحصیلات تکمیلی زیاد شده است و دوره‌ها حضوری موجود پاسخگوی این نیازهای فزاینده نیستند؛ از طرف دیگر، بخش عمده‌ای از متقاضیان تحصیلات تکمیلی را کارشناسان شاغل و دارای مسئولیت‌های اجتماعی و خانوادگی گسترده تشکیل می‌دهند که شرکت در دوره های حضوری به صورت تمام وقت برای آنان امکان‌پذیر نیست. پاسخگویی به به نیازهای یادشده و تامین آنها با کیفیت آموزشی قابل قبول یکی از چالش‌های اصلی نظام آموزش عالی در ایران است(یعقوبی و همکاران، 1387، صص 162-161 ).

 با مشاهده موارد بالا به خوبی در می یابیم که در این عصر قافله دانش و فن‌آوری با سرعتی باور نکردنی و شگفت انگیز پیش می رود و اگر جوامع بخواهند هم‌پای این قافله راه را طی کنند بایستی حرکت و تغییر کنند و سیستم های سنتی خویش را  اصلاح نموده و آهنگی تند و سریع برای گام برداشتن اختیار کنند، که اگر جز این باشد از قافله تکنولوژی باز می مانند و این به مفهوم گسستن حلقه ارتباط ایشان با دیگر جوامع و انزوا و تنهایی است. بنابراین آنچه در برخورد و بررسی و سنجش محیط های یادگیری در نگاه اوّل به ذهن متبادر می شود این است که در گذر از جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی (در گذر از موج دوّم به موج سوّم تحولات جوامع بشری که تافلر بیان می کند.).نقش عمده بر عهده یادگیرنده خواهد بود (عبادی ،1383، ص 143) همچنین امروزه در عصر فن‌آوری اطلاعات و‌ارتباطات  پارادیم های نظام آموزش عالی و رسانه های دیجیتالی و محیط های یادگیری که محیط یادگیری آموزش مجازی  نیز یکی از آنهاست دچار تغییراتی در یادگیری و شیوه های آن شده اند برخی از آنها عبارت است از : تغییر از یادگیری خطی به یاد گیری فرا رسانه ای، تغییر از آموزش صرف به تولید دانش و اکتشاف، تغییر از آموزش معلّم‌ محور به  آموزش یادگیرنده محور»همچنین تغییر از حفظ طوطی وار مطالب به آموزش یادگیرنده محور، تغییر از یادگیری در طول دوران تحصیل به یادگیری مادام العمر ، تغییر از یک روش یادگیری برای همه به روش های گوناگون یادگیری برای افراد مختلف، تغییر از یاد‌گیری ملال‌آور به یاد گیری فرح بخش و جالب  و تغییر از استاد به عنوان انتقال دهنده اطلاعات به استاد  به عنوان به عنوان تسهیل کننده تولید دانش و راهنما و حمایت کننده یادگیرنده در جهت یادگیری خودگردان تغییر کرده است(فارسترو جانتزی، 2003،به نقل از موسی خانی، 1384، ص 24). و این یکی دیگر از ضرورت های توجّه به آموزش مجازی در نظام های آموزش عالی است.

  بنابراین متخصصان و پژوهشگران امر تعلیم و تربیت معتقدند که رشد و ترقی نظام های آموزشی به خصوص آموزش عالی در گرو استفاده و تلفیق فن‌آوری های نوین آموزشی در امر تدریس و یادگیری واداره مراکز دانشگاهی در آینده است و گفته کلارک[56] در این باره  را امری کاملاً قابل تردید می دانند[57] و معتقدند آموزش عالی برای رسیدن به اهدافش ضرروت دارد که از مزایای فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی به نحو شایسته در محیط های دانشگاهی برای دانشجویان در هر مقطع و هر سنی  بهره کامل ببرد(آرگریسون،1383 ، ص56). 

با آغاز قرن بیست و یکم دانشگاه ها درهای خود را بر روی دانشجویان بیشتری باز کرده‌اند از سوی دیگر تغییرات سریع اقتصادی، اجتماعی و فن‌آورانه ماهیت زندگی و مشاغل افراد را تحت تاثر قرار داده است و هر فردی برای رویارویی با این تغییرات باید به طور مداوم در حال یادگیری و بازآموزی باشد اساسی‌ترین تغیر و تحولی که امروزه در سطح جهان در آموزش عالی اتفاق افتاده است این است که( تعریف آموزش عالی تغییر کرده است)، چرا که از آموزش عالی که وظیفه‌اش آموزش افراد صرفاً داناست به آموزش عالی که وظیفه آن تربیت نیروهای کار‌‌آفرین، خلاق و نقاد است، تبدیل می شود(صدیق 1382 ، ص 70 به نقل از موسی خانی، 1384، ص 18). این ویژگی‌ها در عصر حاضر موجب شده است تا به طور مداوم بر تعداد داوطلبان ورود به آموزش عالی افزوده شود(گروف و موزا ، 2008).[58] حال در دنیایی که به چشم انداز‌های جهانی در تمام زمینه های آن باید توجّه کرد ، نظام آموزش عالی نیز برای اینکه در جامعه اطلاعاتی و صحنه های جهانی همچنان قوی و پر صلابت باشد و بر مشکلات خود غلبه کند نمی تواند بیش از این از تغییرات جهانی مصون بماند وخود را از این تغییرات کنار بکشد ، بلکه در عوض باید رهبری تغییرات جهانی را بر عهده گیرد(چامبی،2003 ). از این رو حساسیت بیشتری نسبت به عملکرد، وضعیت و کیفیت نظام آموزش عالی در مقایسه با سایر سازمان های جامعه وجود دارد(محمدی و همکاران،1384، ص41).

برای غلبه براین چالش‌ها و بالارفتن کیفیت آموزش عالی در قبال پاسخ گویی به نیازهای فراگیرندگان خود شیوه های متفاوتی وجود دارد. مهمترین آن شیوه ای است که در بیانیه جهانی آموزش عالی در اجلاس جهانی یونسکو در پاریس در سال 1998 منعکس شده است، در این اعلامیه آمده است :

" مؤسسات آموزش عالی باید نخستین نهادهایی باشند که از مزیت ها و امکانات بالقوه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات بهره‌مند شوند و در این راستا برای ایجاد محیط های نوین آموزشی برای  هماهنگی با عصر اطلاعات باید به آموزش مجازی بپردازند " (منتظر ،دیانی 1382،ص 5).        

جدول تحلیل مقایسه آموزش مجازی وسنتی :             

ردیف	شاخص	آموزش سنتی	آموزش مجازی
1	فلسفه وجودی	دانشجو به دنبال دانش	دانش همیشه در دسترس دانشجوست
2	ماٌموریت	یاد‌دهی -یادگیری	یادگیری
3	راهبرد	یکتایی روش آموزش	تنوع در روش آموزش
4	کلاس	ظرفیت محدود	ظرفیت نامحدود
5	دانشجو	تمام وقت	پاره وقت
6	استاد	تمام وقت و همه کاره	پاره وقت و راهنما و مربی است
7	شیوه تدریس	مبهم و غیر قابل اندازه گیری	شفاف و قابل اندازه گیری
8	فن‌آوری آموزشی	سخن گرا –استاد محور	جامعیت گرا –دانشجو محور
9	مواد درسی	منابع مکتوب - غیرفعّال	منابع فرا‌رسانه ای –فعّال
10	تجهیزات کالبدی	بسیار وسیع	بسیار اندک
11	تجهیزات ارتباطی	بسیار وسیع	بسیار اندک
12	تقویم کلاسی	منظم و از پیش طراحی شده	نامنظم و منطبق با تقویم فردی
13	لوازم تحقیق	ایستا وگرانبها	متحرک و ارزان
14	تعامل آموزشی	رودررو و مستقیم و محدود	نیمه مستقل وغیر مستقیم و نامحدود
15	مدیریت	پیچیده	پیچیده و بسیار تخصصی
16	الزامات دانشجویی	توانمندی علمی	توانمندی علمی و شبکه‌ای
17	هزینه	زیاد	زیاد
18	آموزش و یادگیری	فردی، و تاٌکید بر رقابت است	جمعی ، تاٌکید بر تعامل و مشارکت
19	تولید محتوا	سهم دانشجو اندک یا هیچ است	محتوا حاصل کار گروهی است
20	نگاه به یادگیری	کمی و تاٌکید بر یاددادن است	کیفی و تاٌکید بر یادگرفتن است
21	مطالب درسی	مرور مطالب درسی هر آن ممکن نیست		مرور مطالب درسی هر آن ممکن است
22	روال آموزش	تاٌکید بر نتیجه و عملکرد نهایی ست		تاٌکید بر فرایند یادگیری است
23	یادگیری	یادگیری درهرجا ،هر مکان و هر زمان امکان ندارد.	در هرجا ،هر مکان و هر زمان امکان یادگیری و آموزش وجود دارد

 

نیازمندی‌های اجرای آموزش الکترونیکی(مجازی) :

 آموزش الکترونیکی به خودی خود یاد‌دهی و یادگیری مؤثر و کارآمد را تضمین نمی‌کند. برای این نوع آموزش مؤثر و کارآمد گردد نیاز است ملاحظات و مراقبت‌های زیادی در اجرای آموزش الکترونیکی اعمال گردد که شامل: توجه به ثبت نام فراگیرندگان، تسهیل و حمایت از یادگیری، ارزشیابی تأثیر آموزش الکترونیکی بر سازمان و گروهی دیگر از موضوعات که به این عملکردها ارتباط دارند(نیدو، 2006، ص68).

1)      ثبت نام فراگیرندگان:

بیشتر سازمانهای آموزشی و تربیتی سیستم‌ها و فرایند‌های  سختگیرانه‌ای را برای مدیریت ثبت نام فراگیرندگان و فارغ‌التحصیلی آنان اعمال می‌کنند. مؤسسه‌هایی که یادگیری آنلاین را انتخاب نموده‌اند می‌خواهند مطمئن شوند که قادر به جذب فراگیر ثبت نام  و مدیریت آنلاین فراگیرندگانشان به شیوه  تجارت و بازار الکترونیکی هستند. این اقدام به سامانه‌های اجرایی مدیریتی و همچنین کارکنانی که آموزشهای مناسب را دیده‌اند نیاز دارد(نیدو، 2006، ص69).

2)     پشتیبانی فراگیرندگان :

در مفهوم آموزش الکترونیکی  پشتیبانی  فراگیرندگان به واسطه اینکه آنان از نظر زمان و مکان از معلم و سازمان آموزشی جدا شده‌اند (استقلال دارند)، اهمیت مضاعفی می‌یابد. این مسئله لزوماً به این معنی نیست که فراگیر به پشتیبانی بیشتری نیاز دارد. چیزی که در آموزش الکترونیکی نسبت به آموزش سنتی تغییر می‌کند این است که چگونه؟ کجا؟ چه وقت؟ و در چه فاصله زمانی پشتیبانی فراگیرندگان فراهم می‌شود (نیدو، 2006، ص 69).

3)    ارزیابی آموزش و نظارت بر باز‌خورد آن:

در آموزش الکترونیکی اصول اساسی ارزیابی نتایج یادگیری و ارائه باز‌خورد[59] از یادگیری، همانند سایر محیطهای آموزشی است. چیزی که در این نوع آموزش تغییر می کند این است که چگونه بعضی از نتایج یادگیری را می‌توان ارزیابی نمود؟ همچنین چگونه می ‌توان باز‌خورد آن‌را ارائه داد. همه مجموعه های آموزشی می‌بایست با اعمال  مختلف فراگیرندگان اعم از عمل ناشایست (همچون سرقت ادبی) و کارهای صحیح آنان برخورد منصفانه و عادلانه‌ای داشته باشند. آموزش الکترونیکی به واسطه انعطاف‌پذیری که در مورد استقلال فراگیر از نظر زمان و مکان(فضای آموزشی) ایجاد می‌کند، بیش از سایر آموزشها برای یادگیری‌های ناشایست و همچنین امور ارزیابی مستعد و آماده است. بنابراین فرصتهای این رویدادها می‌بایست بطور مناسب مدیریت شوند(نیدو ،2006، ص 69).

4)     ارزشیابی تأثیرات آموزش الکترونیکی(مجازی):

داشتن فرآیندهای اجرایی برای آگاهی یافتن از چگونگی انجام کاری که تازه آغاز شده، امری حیاتی و ضروری است. این آگاهی‌ها شامل چگونگی تعامل کارکنان و  فراگیرندگان با آموزش الکترونیکی خواهد بود . بدون داشتن این اطلاعات در موقعیتی قرار نمی‌گیرید که بدانید کار چگونه پیش می‌رود و چه تغییرات و یا چه اصلاحاتی مورد نیاز است. در بیشتر محیط‌های آموزشی غالباً ارزشیابی تأثیر یادگیری مورد غفلت واقع گردیده و یا بصورت ناقص به مورد اجرا گذارده می‌شود. ارزشیابی شما از تأثیرات فرآیندها باید بطور کامل و منطبق با طراحی و اجرای هر فعالیت آموزشی باشد (نیدو ،2006، ص 69).

مزایای  فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش الکترونیکی(مجازی)

آموزش الکترونیکی به عنوان یک موضوع تعلیم ‌و‌تربیتی فواید زیادی را برای فراگیرندگان به همراه دارد. که از آن جمله می‌توان توانمند نمودن افراد در دسترسی به مواد آموزشی را نام برد. این نوع آموزش می‌تواند  ارتقای سطح ارتباطات بین فراگیرندگان و مدرسین را تسهیل نماید (ماپوا ،2009 ، ص102).

لیچ و مون[60]، در سال(2008) شش روش که از طریق آنها فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند به یاد‌دهی و یادگیری کمک ‌کند را به شرح زیر معرفی نموده‌اند.

1-    دسترسی آسانتر به طیف وسیعی از اطلاعات.

2-    تسهیل برقراری ارتباط با سایر معلمان و فراگیرندگان .

3-    تدریس مؤثرتر مفاهیم کلیدی و درک مرتب شده مفاهیم .

4-    تسهیل و سرعت بخشیدن به محاسبات، نوشتن، نمایش و ذخیره سازی اطلاعات.

5-    کمک به آموزش معلمان، پشتیبانی از فراگیرندگان و کمک به همکاری بین آنان.

6-  تسهیل تحقیق و پژوهش.(دسترسی بهتر به منابع، مدارک و کارشناسان ) (لیچ و مون (2008) به نقل اسکینر، 2010، ص 106).

گودیر و آلیس(2010)در خصوص آموزش الکترونیکی اینگونه بیان داشته‌اند. ما واژه آموزش الکترونیکی را برای مشخص نمودن و استفاده نظام‌دار از فن‌آوری‌های رایانه و چند‌ ‌رسانه‌ای به منظورهای زیر بکار می‌بریم:

• بهبود یادگیری .
• تقویت فراگیرندگان .     
• مرتبط ساختن فراگیرندگان با افراد و منابعی که نیازهای آنان را برآورده سازند .
• تلفیق یادگیری با اجرا. 
• مرتبط نمودن فرد با اهداف سازمانی(گودیر و ا‌لیس ،2010 ، ص32).

سلیمان‌پور(1387) در کتاب تکنولوژی آموزشی و سواد تکنولوژیکی مزایای آموزش الکترونیکی را اینگونه بیان می‌نماید:

(1) عدم نیاز به حضور فیزیکی  استاد و دانشجو در کلاس درس.

 (2) عدم وابستگی درس به زمان خاص :

 (3)  کیفیت بالاتر ارائه دروس:

 (4) پشتیبانی تعداد زیادی فراگیر در یک کلاس :

 (5)  بالا رفتن میزان اثر بخشی و بازده آموزشی :

 (6) دسترسی به هنگام : (سلیمان‌پور ،1387، صص 164- 162).

استادان ارائه دهنده فرصت‌های یادگیری الکترونیکی (بر‌خط) به فراگیرندگان فوایدی را برای این نوع تدریس بر شمرده‌اند که، کیفیت بالاتر تعامل با فراگیرندگان، راحتی و انعطاف‌پذیری بیشتر برای تدریس آنها و یادگیری فراگیرندگان ،دسترسی بهتر به تعداد بیشتری از فراگیرندگان و افزایش دسترسی فراگیرندگان به آموزش عالی ، ارتقای دانش تکنولوژی آموزشی، افزایش فرصتهایی برای تشخیص و تحقیقات حرفه‌ای و سطوح بالای یادگیری را شامل شده و نیاز و فرصت بیشتر برای طراحی نظام‌دار آموزش الکترونیکی (بر‌خط) و نتیجه مثبت تأثیر بر یادگیری فراگیرندگان و بر تدریس کلاسی را نشان می‌دهد( شی[61] و همکاران ،2005،ص2) .

 

موانع و محدودیت‌های فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش الکترونیکی

علیرغم سرمایه‌گذاری‌ها و تدوین خط مشی‌های واضح، تجهیز مدارس به فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات هنوز به عنوان یک مسئله پیچیده باقی مانده است. تنوع و دگرگونی قابل توجه در کمیت و کیفیت آموزش الکترونیکی ، در محدوده مهارت معلمان نبوده و درمیان آنان از اطمینان برخوردار نیست. آگاهی‌ها در مورد پتانسیل فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات برای دگرگونی یاد‌دهی و یادگیری رو به افزایش است، لیکن مطالعات کماکان نشان می‌دهند که در زمینه آموزش بر پایه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات راه طولانی نسبت به آموزش‌های کلاسیک باید پیموده شود(اسکینر ، 2010 ، ص112).

برابر بررسی‌های بعمل آمده موانع و محدودیت‌هایی در استفاده از فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در مراکز آموزشی کشور وجود دارد که در اینجا به تعدادی از آنها اشاره می‌گردد .

• عدم وجود زمینه های علمی مناسب در زمینه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات نزد بعضی از معلمان و فراگیرندگان .
• ضعف در زیر ساخت‌های فنی( از جمله خطوط تلفن و کم بودن سرعت اینترنت).
• کاهش ارتباط عاطفی بین معلم و فراگیر .
• استاندارد نبودن محتوای آموزشهای ارائه شده در اغلب موارد.
• ضعف در زبان انگلیسی نزد فراگیرندگان و بعضی از معلمان.
• کارآیی پائین این فن‌آوری در ارائه برخی دروس اخلاقی و تربیتی .

پاره ای از موانع احساسی را که معلمان در گزینش فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات با آن مواجه هستند به شرح ذیل می‌‌باشد:

• دشوار بودن تغییر باورهای تربیتی و آموزش زیر بنایی .
• سختی تغییر ساختار" ریشه یافتن در ذهن" در زمینه "هنر تدریس" .
• ترس معلمان در از دست دادن اختیارات و کنترل کلاس( یکی از علل این ترس می‌تواند عدم اعتماد به نفس آنها در بکار گیری فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات و پایین بودن توانایی‌هایشان در این زمینه در مقایسه با دانش‌آموزان باشد) .
• عدم هماهنگی معلمان مدارس با تغییرات سریع  سخت افزارها و نرم افزارها .
• وجود پاره‌ای از مشکلات در سطوح موسسات آموزشی و دولتی.
• عدم تلاش معلمان برای یادگیری و کنترل فن‌آوری جدید (سلیمان‌پور ، 7 8 ، ص188).

اگر چه مزایای آموزش مبتنی بر فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات نشان می‌دهند که اغلب استادان ممکن است که کاملاً تمایل به استفاده از آموزش الکترونیکی(برخط) داشته باشند، لیکن تجربه نشان می‌دهد که هنوز موانع و مقاومتهایی برای تدریس با استفاده از فن‌آوری  اطلاعات و ارتباطات وجود دارد. موانع عمومی ذکر شده شامل: زمان بیشتر مورد نیاز ، پاداش و تشویق ناکافی، موضوع مالکیت ( استادان می‌پندارند که کلاس در اختیار آنان نیست)، کار بیشتر برای پیشرفت و تدریس، مشکلات فنی، و کار آموزش و پشتیبانی ضعیف و افزایش نقشهای جدید برای مدرسان می‌باشند (به عنوان مثال استاد به یک حل کننده مسایل تبدیل می‌شود) ( شی وهمکاران، 2005 ،ص2).

معایب و انتقادات وارده بر آموزش مجازی

-کاهش مهارت های اجتماعی یادگیرندگان. یکی از اصول مهم نظام های تعلیم و تربیت شرکت دادن یادگیرندگان در فعالیت های اجتماعی است  امّا فن‌آوری های نوین مانند رایانه و اینترنت بسیار جذابند و فراگیرندگان را به سوی خود می‌کشانند و سبب بازداشتن  تعاملات آنها با معلّمان و اساتید و دیگر یادگیرندگان می شوند (اولسون، 2001 ،[62] به نقل از عطاران،1383، ص 118). بنابراین یادگیرندگانی که دارای مهارت های ارتباطی – اجتماعی کمتری هستند  قطعاٌ کار با رایانه را ترجیح خواهند داد(کاوری و همکاران[63]،2000، به نقل از عطاران،1383، ص 118).

 

- تنزل ارزش های انسانی و تفوق ارزش های فن‌آورانه.

- دسترسی به محتوای نامناسب : منتقدان معتقدند که اینترنت مرز ملّی ندارد ودر برگیرنده منابع تحریف وابهامات زیادی است و یاد‌گیرندگان با استفاده از نرم افزارها و فیلتر شکن‌ها به مواد و محتوی نامناسب موجود در اینترنت دسترسی پیدا خواهند کرد.

- فروریختن رابطه میان استاد و والدین با دانشجویان.

- قالبی شدن بیش از حد تعلیم و‌تربیت :  راه یافتن فن‌آوری رایانه به عرصه تعلیم و‌تربیت با خطر قالبی شدن تعلیم و‌تربیت همراه است و همواره بیم آن می رود که تعلیم و‌تربیت که در حال حاضر با  همه فراگیرندگان به عنوان فردی واحد و یگانه برخورد می‌کند در‌ نظام رایانه ای که مبتنی بر اهداف از پیش تعیین شده است و روند تولید علم توسط نرم افزار و شرکت های کامپیوتری تعیین می شود این مواجهه را فراموش کند.

  حال باید گفت که هیچ تضمینی وجود ندارد که این موارد(معایب آموزش مجازی) برای فراگیران اتفاق افتد امّامی توان گفت که اگر تصمیم گیرندگان محلی در زمینه تعلیم وتربیت دارای کفایت لازم برای تصمیم گیری براساس اطلاعات باشند به عبارت دیگر اگر قدرت تصمیم گیری در مورد چگونگی کار با رایانه  وورود آموزش مجازی  به مراکز تعلیم وتربیت کشورها به  مقامات و مسؤلان و متخصصان آگاه و ماهر تعلیم وتربیت مانند معّلمان و اساتید مجرب که با وقایع درون نظام های آموزشی و فرایند یادهی – یادگیری در میان یادگیرندگان آشنایی دارند سپرده شود این مشکلات پیش نمی آیند یا کمتر می شوند  امّا اگر این تصمیم گیری بر عهده متخصصان فناوری اطلاعات و یا افراد خارج از محیط های تعلیم وتربیت که با فرایند درون نظام های آموزشی چون  فرایند یاددهی – یادگیری  ونیازهای  یادگیرندگان ،معلمان و اساتید  مدارس و دانشگاه ها آگاهی و اشرافی ندارند  سپرده شود امکان بروز این مشکلات خواهد بود (عطاران ، 1383، ص 129).

تأثیر آموزش مبتنی بر فاوا در برابری فرصتهای آموزشی

شکی نیست که توزیع عادلانه امکانات و فرصتها برای اقشار محروم که از امکانات مالی محدود برخوردارند، یکی از آرمان‌های مطلوب یک جامعه تساوی خواه و عدالت طلب است و مسلم است که آموزش عالی می‌تواند یکی از کانالهای مهم توزیع عادلانه امکانات و فرصت‌های آموزشی  برای قشرهای بیشتری از جامعه باشد( توسلی،1386، ص199).

استفاده از آموزش از راه دور و فناوری اطلاعات و ارتباطات عامل بالقوه ای در توزیع فرصت های یادگیری وسیعتر و برابری در میان نیروهای تدریس(مدرسین) است. این فناوری‌ها و آموزش از راه دور همچنین می‌توانند کیفیت و تنوع منابع و پشتیبانی معلمان را ارتقا داده و راه جدیدی برای پیشرفت شغلی معلمان[64] (ارتقای شغلی معلمان) بگشایند. اگر عدالت اجتماعی(آموزشی) به واسطه برابری فرصتها و خدمات آموزشی بدست آید، نیاز است که مقرراتی برای روشهایی که این فرصتها را برای همه مدرسان، قابل دسترسی ودستیابی، قابل پذیرش و سازگاری نموده و آنان را در انتخاب مطالب مورد نیاز و نحوه یادگیری تقویت می‌نماید؛ وضع گردد(رابینسون[65]، 2008، ص13).

ارتباطات الکترونیکی[66] باعث دسترسی به منابع اطلاعاتی جدید می شود همچنین برای آن دسته از دانشجویان معلول که به آموزش مخصوص نیاز دارند، فناوری اطلاعات و ارتباطات دسترسی به کلیه مواد آموزشی را فراهم می کند و آنها را قادر می سازد تا نظرات و نیازهای خود را به صورت کلمات یا در قالب طرح و شکل بیان نمایند(پور محمد باقرو همکار، 1387، ص68).

فن‌آوری ‌اطلاعات و ارتباطات عامل مهمی در ارتقای عدالت اجتماعی در موضوع کیفیت آموزش در مناطق روستایی و دوردست می‌باشد، جایی که معلمان از کیفیت پایین‌تری نسبت همتایان شهری خود بر‌خور‌دار بوده و پشتیبانی از آنها کمتر بوده و منابع کمتری در اختیار دارند(رابینسون ، 2008،ص 1).

همچنین آموزش الکترونیکی برای افرادی که دارای معلولیت جسمی هستند این فرصت را فراهم می‌آورد که از منزل بتوانند تحصیلات خود را ادامه دهند(ماپوا[67] 2009، ص102).

همسلی[68](2002)  به عنوان یکی از دست اندرکاران آموزش الکترونیکی بیان نموده است که فراگیرندگان تمام وقت[69] و پاره‌وقت[70] امروزه می‌توانند در کلاسهای آموزشی رشته‌ها و مقاطع تحصیلی دلخواه خود از هر مکانی شرکت نمایند، این نوع آموزش برای کسانی که مسافرت می‌کنند و یا کسانی که جای ثابتی ندارند، منابع و تجارب یادگیری را به ‌راحتی در دسترس باشد قرار می‌دهد (ماپوا ،2009،ص102).

تأثیر آموزش مبتنی بر فاوا در افزایش دسترسی به آموزش عالی

در اغلب کشور ها تعداد داوطلبان ورود به دانشگاه‌ها بیش از ظرفیت آنهاست. از این رو در بیشتر کشورها برای پاسخگویی به نیاز‌های آموزشی داوطلبان، دانشگاه‌های از راه دور مکاتبه ای توسعه یافته‌اند، لیکن نبود تعامل و ارتباط بین مدرسان و دانشجویان و عدم دسترسی به منابع یادگیری معتبر از جمله آسیب‌های این دانشگاه‌ها از نظر کیفیت یادگیری است. بدین ترتیب با توسعه فن‌آوریهای جدید گونه ای جدیدی از آموزش‌های راه‌دور راه‌اندازی شده است که به آن دانشگاه‌ مجازی می‌گویند(بوفورد و هارپر[71](2005)به نقل از سراجی وهمکاران،1387،ص98) .

استفاده از فن‌آوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات در حوزه آموزش از راه دور، می‌تواند یکی از گزینه‌های مورد توجه برای پر کردن خلأ‌های آموزشی، درنبود دسترسی به آموزش حضوری باشد(بابایی، 1389، ص 3).

 رواج کاربرد فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات، بازار یادگیرندگان بالقوه را بطور چشمگیری افزایش می‌دهد. این فن‌آوری می‌تواند آموزش را در24 ساعت شبانه‌روز و7 روز هفته، تقریباً در هر مکانی در دسترس بگذارد، فرصت‌هایی برای کار دانش‌آموزان، والدین، و کسانی که برای نیل به اهداف آموزشی خود از توانایی لازم برخوردار نیستند، فراهم نماید. به تعبیر دیگر، فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات، رویکرد‌های کشورهای توسعه یافته به مقوله آموزش را تغییر داده است(بابایی، 1389، ص 116).

با استفاده از فن‌آوریهای پیشرفته فراگیرندگانی که قبلاً به آموزش عالی دسترسی نداشته‌اند، امروزه فرصت تحصیل در موقعیت مکانی که بهترین تناسب را با نیازهای آنها دارد، پیدا نموده‌اند. قابلیت دسترسی به آموزش عالی همانگونه که عامل مهمی در فراگیری دانش و توزیع اطلاعات بین فراگیرندگان شناخته شده، عامل مهمی نیز در تعامل بین استاد و فراگیرنده محسوب می‌گردد. اگر آموزش الکترونیکی با ایجاد دسترسی بیشتر به آموزش عالی برای دانشجویان مفید واقع می‌شود، این افزایش دسترسی می‌بایست هم در دسترسی به آموزش و هم در دسترسی به فن‌آوری، جایی که رایانه‌ها به‌ عنوان عاملی ضروری در یادگیری اثربخش مطرح هستند، در نظر گرفته شود(ماپوا، 2009، ص102).

تأثیر آموزش مبتنی بر فاوا در ارتقای کیفیت آموزش :

در آغاز قرن بیست و یکم جامعه انسانی با یک انقلاب اطلاعاتی و ارتباطی روبرو شد که نتیجه آن ظهور فن‌آوری‌های جدید بود. رایانه‌ها و فن‌آوری شبکه بر طیف وسیعی از جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی زندگی مردم و به همین میزان بر تجارب افراد تأثیر گذار بود. مردم در جوامع پیشرفته، با در نظر گرفتن شیوه‌های تفکر، روشهای کارکردن و الگوهای ارتباطی جدید در مقایسه با جوامع قبلی شیوه‌های زندگی متفاوتی دارند. این موضوع با یافته‌های تحقیقات متنوع در زمینه مطالعات علوم انسانی و علوم اجتماعی به اثبات رسیده است. ممکن است فرض شود که شیوه‌های زندگی مختلف نتیجه شیوه‌های یادگیری و پیامدهای مختلف می‌باشد. برخی مؤلفین مدعی هستند که فن‌آوری‌های دیجیتال می‌توانند ابزارهای قدرتمند تغییر یادگیری و رشد افراد باشند. حتی بازیهای ویدیویی تجاری می‌توانند تأثیر مثبتی در توسعه شناخت و مهارتها داشته باشد (هیو و کانگ[72]، 2009 ، ص189).

تردیدی نیست که کاربرد فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند یاد‌دهی و یاد‌گیری و حتی تربیتی کمک مؤثری به بالا بردن کیفیت هر‌ دو فرایند خواهد بود. استفاده از رایانه‌های چند رسانه‌ای متعامل موجب خواهد شد تا یادگیرندگان متناسب با توانایی خود با سرعت دلخواه دانش، مهارت و ارزشهای مورد علاقه‌ی خود را در حد تسلط یاد بگیرند(ابراهیم‌زاده، 1386، ص133).

نقش فاوا در انگیزش یادگیری :

فن‌آوریهای اطلاعات و ارتباطات نظیر ویدیوها، تلویزیون و نرم‌افزارهای رایانه‌ای چند‌رسانه ‌ای[73] که متن، را  با صوت و رنگهای گوناگون و تصاویر متحرک ترکیب می‌کنند، می‌توانند به منظور فراهم آوردن یک مضمون قابل اعتماد و چالش بر‌انگیز که فراگیرندگان را در فرایند یادگیری و همکاری از راه دور درگیر می‌کند،  مورد استفاده قرار گیرد(آچیموگو و همکاران،2010، ص 28).

ابزارهای فاوا و به‌‌‌‌کار‌‌گیری آن توسط دانش‌آموزان نقش مهمی در افزایش انگیزه آنان برای یاد‌گیری و فعالیتهای مربوط به آن دارد. فاوا از انعطاف پذیری بالایی در برآورده ساختن نیازهای مختلف دانش‌آموزان برخوردار است. فاوا برای ارائه و یا نمایش اطلاعات به روشهای جدیدی که به درک سریعتر دانش‌آموزان منجر می‌شود، استفاده می‌کند. همچنین به دانش‌آموزان اعتماد به نفس بیشتری می‌دهد تا بتوانند خود را در فرایند یادگیری درگیر سازند(مورفی و گرین‌وود[74]، 1998 به نقل از رحمانی و همکاران، 1385،ص53 ).

شواهد و مدارک نشان می‌دهند که، فناوری پتانسیل زیادی را برای افزایش انگیزه یادگیرندگان، ارتباط دادن یادگیرندگان با منابع مختلف اطلاعاتی، و پشتیبانی از یادگیری مشارکتی داشته و به معلمان اجازه می‌دهد زمان بیشتری در اختیار داشته باشند. بنابراین بکارگیری فاوا در یاددهی و یادگیری نگرانی  بزرگی برای معلمان شده است (وانگ و وو[75] ،2007 ،ص 148).

 

 

نقش فاوا در موفقیت تحصیلی فراگیرندگان:

فاوا بر موفقیت تحصیلی تأثیر مثبتی دارد، البته نه تنها با استفاده از فاوا در مدرسه، در حقیقت به نظر می‌رسد مورد استفاده قرار دادن فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در منزل به ویژه استفاده از رایانه، عامل مهمتری در پیشرفت تحصیلی فراگیرندگان در مقایسه با استفاده از رایانه در مدرسه است. اگر چه هنوز دسترسی به رایانه و استفاده از آن در منزل تحت تأثیر تفاوتهای اجتماعی اقتصادی می‌باشد. بنا بر این زمینه اقتصادی فراگیرندگان برای موفقیتهای تحصیلی آنها مهم می‌باشد(پونی و همکاران، 2006، ص 19).

نقش فاوا در یادگیری شاگرد محور:

 فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات به دلیل برخورداری از قابلیت‌های بالا در دستیابی به اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها و ایجاد ساخت‌های جدیدی از دانش و اطلاعات، فرصتی را ایجاد می‌کند تا یادگیرندگان بتوانند نقش محوری خود را در یادگیری ایفا نمایند. مهمترین این روشها عبارتند از: یادگیری مشارکتی، یادگیری مستقل و خود‌گردان، یادگیری به روش حل مسأله، یادگیری کلی و یکپارچه، یادگیری خلاق و یادگیری ارزیابانه(رحمانی و همکاران، 1385، ص54).

ارتقای کیفیت آموزش و پرورش به ویژه در زمان توسعه آموزش موضوعی حساس است . فاوا می‌تواند کیفیت آموزش را به چندین روش ارتقا بخشد : بوسیله افزایش انگیزه و درگیری فراگیرندگان، بوسیله تسهیل فراگیری مهارتهای پایه، و به وسیله ارتقای آموزش( پرورش) معلمان. فاوا همچنین ابزاری است که اگر بصورت مناسب استفاده شود، می‌تواند محیط یادگیری را به سمت یادگیری شاگرد محور تغییر دهد (آچیموگو و همکاران، 2010،ص28).

نقش فاوا در تسهیل یاد‌دهی – یادگیری:

فن‌آوریهای جدید ارتباطی به دلیل قابلیت‌ها و ویژگی‌هایی که دارند مهمترین نقش خود را در تسهیل و آسان‌سازی یادگیری ایفا می نمایند. از فاوا می‌توان به‌عنوان یک ابزار قدرتمند در فرایند تدریس و یادگیری[76] استفاده کرد(رحمانی و همکاران، 1385، ص52).

به‌کارگیری فاوا یک فرایند جامع و وسیع از کاربرد فن‌آوری در برنامه درسی برای بهبود یاددهی و یادگیری است. موفقیت آن نه تنها به در دسترس بودن فن‌آوری بلکه به طوگسترده‌ای به طراحی آموزشی بستگی دارد (وانگ و وو ، 2007،ص 153).

امکانات فناوری اطلاعات و ارتباطات همچمن رایانه و اینترنت برای پژوهشگران بسیار مهم هستند. پژوهشگران در عصر اطلاعات بدون فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات نمی توانند تحقیقات با کیفیتی را انجام دهند. رایانه های قوی‌تر و به‌روزتری در موسسات تحقیقاتی باید تولید شوند تابتواند محققان را قادر سازد برای انجام تحقیقات باکیفیت‌تر به صورت مؤثرتر به  منابع الکترونیکی دسترسی یافته و از آنها استفاده نماید(آنجلو و وما[77]،2010، ص12).

  نتیجه گیری:

تخصصی شدن علوم باعث شده است که روز به روز نیاز به آموزش عالی در جهان کنونی که اغلب جمعیت آن زیر 25  سال سن دارند افزایش چشمگیری داشته باشد پیش بینی شده است که تعداد دانشجویان در حال تحصیل در دانشگاه های جهان  در سال 2025 به صدو شصت میلیون نفر خواهد رسید(بنجامین، 2000،به نقل از ربیعی ،1387).[78]بنابراین آنچه امروزه امری واضح و بدیهی به نظر می رسد این است که امروزه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات تمامی ابعاد زندگی انسان را دچار تغییر و دگرگونی کرده است. همگام با این تحولات نظام آموزش عالی به عنوان بزرگترین نهاد تولید کننده تولید علم در جامعه از این امر مستثنی نیست و دانشگاه های جهان امروزه در موقعیتی به فعالیت های خود ادامه می دهند که تغییرات سریع علمی و فن‌آوری بر تمام جنبه های نظام آموزش عالی همچون تحول در ماهیت ساختار دانشجویان ، تحول در ماهیت تجربه های آموزشی ، تحول در ماهیت و مفهوم یادگیری ، تحول در ماهیت تدریس ، تحول در ماهیت ارزشیابی حاکم شده است . از سوی دیگر تجزیه و تحلیل ساختار دانشجویی وفرایند فعالیت های آموزشی مؤید این واقعیت است که نگاه سنتی به تعلیم وتربیت دیگر نمی تواند پاسخ گوی نیاز های نسل دانسجویی جوان در عصر اطلاعات باشد این ناتوانی تحول در برنامه های آموزشی نظام های دانشگاهی را امری ضروری  و اجتناب‌ نا‌پذیر کرده است و خواسته یا ناخواسته گرایشی به سوی یک فرهنگ تازه تربیتی در حال شکل گیری است که دیر یا زود بر ساختار و فضای نظام های آموزشی حاکم خواهد شد (هاچینز [79]1997 به نقل از شعبانی ،1383 ،ص 100). بنابراین شکل گیری دیدگاه های جدید علیه رویکردهای سنتی تعلیم و تربیت ایجاب می کند که متخصصان تعلیم و‌تربیت (چه اعضای هیاٌت علمی و چه مدیران آموزشی) به بررسی و باز‌آزمایی فرایند تعلیم و‌تربیت موجود و اندیشه های حاکم بر آن بپردازند. این بازنگری و باز‌آزمایی باید دقیق عالمانه و خارج از هر نوع سو‌گیری از قبل طراحی شده باشد . زیرا بعید به نظر می رسد که پافشاری لجوجانه بر انجام فعالیت های آموزشی به همان شکل سنتی که در گذشته رایج بود در آماده سازی نسل جوان برای زندگی آینده مؤثر باشد(شعبانی ، 1383، ص 96).

   نکته قابل ذکر این است که به احنمال خیلی زیاد آموزش مجازی به خصوص در سطح آموزش عالی  سهم بزرگی از آموزش در جهان آینده را  دارا خواهد بود بنابراین یادگیری شیوه های آن  و اهتمام جدی  به آن برای پیشرفت در امر آموزش و‌تدریس و فرآیندهای یاد‌دهی –یادگیری به خصوص در مراکز آموزش عالی برای اساتید و دانشجویان  امری اجتناب‌ناپذیر و ضروری خواهد بود. زیرا تکنولوژی آینده دیگر به میلیون‌ها افراد کم سوادی که حاضرند به هر کار تکراری تن بدهند ویا به افرادی که کور‌کورانه دستورات را گردن بگذارند دیگر میدان عمل نخواهد داد. بلکه به افرادی نیاز دارد که در واقعیت های علمی که به سرعت در حال تغیر  است به خصوص در نظام های آموزش عالی به چالاکی قدرت تشخیص وتمیز داشته باشند(عبادی ، 1383، ص 13و14)

 

---

6: E –LERNING

[2]7:Virtual education

8:  ADEC.

[4] - Electronic and computer technologies

[5] - Consolata Angello & Evans Wema

[6]- Information and Communication Technology (ICT)

[7]- Recording

[8]- Saving

[9]- Processing

[10]- Recovering

[11] - Elearning

[12] - On line

[13] - Distributed Learning

[14] - Web based learning

[15] - Som Naido

[16] - Hardware

[17] - Digital cameras

[18] - Software

[19] - Excel

[20] - Photo shop

[21] - Simulation

[22]-  Cooperative learning

[23] - Digital Generation

[24] - Modernising

[25] -  Heeok Heo & Myunghee kang

[26] - Anderson & Elloumi

[27] - Ruth Colvin Clark& Richard E.Mayer

[28] - Fact to face

[29] - Yves Punie

24:Bruke, Levin, Bruce , Hanson

25:Advanced organizers

26:  Role models

27:bates[33]

28:stimulation

29: multimedia

30: self-pacedtutorias

31:Passerini, Granger

34: conrade

38:Vroom an

OECD -  [40]

[41] - Web- supplemented courses

                                                                                                       Web-dependent courses-[42]

[43] - Mixed mode courses       

                            Fully online courses  - [44]   

[45] - Virtual university

[46] - Virtual world

[47] - Multimedia resources

[48] - Video conference

58: pinglimcher

[50] - Golobalisation

[51] - Markus Mostert & Lynn Quinn

[52] - Classroom-based educational settings

[53] - Ineffective

[54] - Inefficient

[55] - Ashish Atreja

-clark57

 

- Groff, Mouza58

[59] - Feed back

[60] - Leach and Moon

[61] - Peter Shea

71: olson

Kaveri, kraut, Greenfield :72

[64] - Teachers Professional Development

[65] - Brnadette Robinson

[66] - Electronic communications

[67] - Jephias Mapua

[68] - Hemsley

[69] - Full Time

[70] - Part Time

[71] - Buford and Harper

[72] - Heeok Heo & Myunghee Kang

[73] - Multimedia Computer Software

[74] - Morphy and Greenwood

[75] - Qiyun Wang & Huay Lit Woo 

[76] - Teaching and learning

[77] - Consolata Angello & Evans Wema  

73:Benjamin

74: hachinz